Η καταγωγή του έθιμου κατά την Ορθόδοξη θρησκευτική παράδοση
Το έθιμο της «Βασιλόπιτας» και του νομίσματος κατά την Ορθόδοξη θρησκευτική παράδοση εδρεύει στον Μέγα Βασίλειο (330 – 379 μ.χ.), επίσκοπο της Καισαρείας της Καππαδοκίας στη Μικρά Ασία.
Ο έπαρχος της Καππαδοκίας είχε σκοπό να κατακτήσει και να λεηλατήσει την πόλη. Ο Μέγας Βασίλειος ζήτησε από τους πλουσίους να μαζέψουν χρυσαφικά για να τα παραδώσουν ως λύτρα στον επερχόμενο κατακτητή. Συγκεντρώθηκαν αρκετά τιμαλφή. Πριν παραδοθούν τα χρυσαφικά όμως άλλαξε γνώμη ο έπαρχος ενώ εικάζεται ότι ως εκ θαύματος ο Άγιος Μερκούριος με πλήθος Αγγέλων απομάκρυνε τον στρατό του έπαρχου και έτσι σώθηκε η πόλη αλλά και τα χρυσαφικά τα οποία έπρεπε να επιστραφούν στους ιδιοκτήτες. Μη γνωρίζοντας όμως «τι ανήκει σε ποιον» ο Μέγας Βασίλειος αποφάσισε να παρασκευαστούν μικροί άρτοι στους οποίους τοποθετούσαν είτε ένα χρυσό νόμισμα είτε ένα χρυσαφικό. Κατά τον εκκλησιασμό διένειμε τους άρτους στους κατοίκους οι οποίοι εύρισκαν τα χρυσά αντικείμενα που τους τύχαιναν.
Ο Μέγας Βασίλειος απεβίωσε την 1η Ιανουαρίου του 379 μ.χ. κι έτσι συνεχίσθηκε η παράδοση της κοπής της Βασιλόπιτας όπως αποκαλείται προς τιμήν του.
Αυτό που ισχύει σήμερα είναι ότι αυτός που θα βρει το νόμισμα (χρυσό φλουρί, κωνσταντινάτο ή ασημένιο) το οποίο τοποθετείται μέσα στην βασιλόπιτα (από το κάτω μέρος της για να μην φαίνεται σε ποιο κομμάτι βρίσκεται) θα είναι καλότυχος κατά το νέο έτος.
Η κοπή της Βασιλόπιτας σήμερα
Κατά το έθιμο στις μέρες μας όταν τα μεσάνυχτα ξεκινήσει την διαδρομή του ο καινούργιος χρόνος μαζεύονται όλοι στο τραπέζι του σπιτιού και ο νοικοκύρης αφού σταυρώσει τρεις φορές με το μαχαίρι την βασιλόπιτα κόβει τριγωνικά κομμάτια με την σειρά. Το πρώτο κομμάτι είναι του σπιτιού ή της Παναγίας ή του Χριστού ή του Αγίου Βασιλείου. Αφού ο νοικοκύρης «κόψει» τα κομμάτια των Αγίων και κατόπιν το δικό του συνεχίζει με τους συγγενείς όπου δίδονται κατά βαθμό συγγένειας και ηλικίας έως το κομμάτι του φτωχού το οποίο συνήθως είναι το τελευταίο. Το κομμάτι του φτωχού μπορεί να είναι αυτό μετά των Αγίων αλλά «όσα ξέρει ο νοικοκύρης δεν τα ξέρει ο κόσμος όλος» όπως λέει και η ελληνική παροιμία. Συνεπώς ο νοικοκύρης αποφασίζει για την σειρά του κομματιού του φτωχού όπως επίσης αν θα τιμήσει με κάποιο κομμάτι τον μετανάστη, τον ασθενή και γιατί όχι όποιον άλλον αισθάνεται ότι αρμόζει (π.χ. του μαγαζιού, του ναυτικού).
Αν στο τραπέζι παρευρίσκονται εκτός της οικογένειας και πολλοί καλεσμένοι ο νοικοκύρης για λόγους ευγένειας μπορεί αφού φθάσει στο δικό του κομμάτι να δώσει στην οικοδέσποινα και να διανέμει με τη σειρά εκ δεξιών σε όλους τους παρευρισκόμενους άνευ συγγενικής ή ηλικιακής σειράς.
Τι κάνουμε το φλουρί;
Σε όποιον πέσει το χρυσό φλουρί το φυλάει όλο το χρόνο δίπλα στο εικόνισμα της Παναγίας.
Στο διήγημα του λογοτέχνη Παύλου Νιρβάνα «Το μοιρασμένο φλουρί», αν το νόμισμα πέσει στον φτωχό το δίνουμε στον πρώτο ζητιάνο που θα κτυπήσει την πόρτα του σπιτιού μας. Πιθανόν ανέφικτο σήμερα καθώς η θέαση ενός ζητιάνου έξω από την πόρτα παραπέμπει τις σκέψεις μας σε επίδοξους κλέφτες και η ανάγκη μας για ευσπλαχνία διαλύεται από τον φόβο. Μπορούμε όμως να δώσουμε το νόμισμα στον πρώτο φτωχό που θα συναντήσουμε.
Αν το χρυσό φλουρί πέσει σε κάποιον Άγιο τότε το πηγαίνουμε στην Εκκλησία.
Η ομορφιά της μοιρασιάς
Η σύναξη των ανθρώπων, το μοίρασμα και η τύχη συμπλέουν σε αυτό το όμορφο έθιμο που μαζί με την υποδοχή του νέου χρόνου απεικονίζουν την πολυδιάστατη όψη της κοινωνίας και της ανανέωσης της ζωής.
Οι Άγιοι συνυπάρχουν στο γιορτινό τραπέζι και τιμώνται από τον οικοδεσπότη ζωγραφίζοντας την παντοτινή ανθρώπινη και θεϊκή υπόσταση στον αέναο καμβά της ‘Υπαρξης.
Μα πάνω από όλα κρατώ γερά μέσα στο νου μου ότι σε όλους απηχεί χαρά κάποιο κομμάτι της Βασιλόπιτας είτε με νόμισμα είτε χωρίς. Γιατί η χαρά πηγάζει από την συμμετοχή και όχι από την διαφορά.
Χρόνια πολλά σε όλο τον κόσμο, πλούσιους και φτωχούς, μαύρους και άσπρους, μικρούς και μεγάλους.
